IHANO LYA MAHANGA LYA HAKI YA BANHU
WANDYO
Tarehe 18 Desemba 1948, Ibanza lya Mahanga lyatula lya Mahanga lya Haki ja
banhu lya bahenga aha Bulugu wa I na wa II wa muwelelo wamala.
Ibanza linilo lyalagiliaj kul’insi iyo yilonga kulisambaja ku banhu bse
balibone, balisome, basomelwe, balisomele, balisambaje mu mashule, uko
buhangagwe bila kwangalila siyasa n’ishi umo yujilaga.
Nhambi ya Malagilo na Haki ja Banhu Tanzania chafunya kitabu kiniki ku nguno
ya kwangalila na kubona lilifwatwa na kulabandwa na banhu, selekali na
mashilika.
Ibanza lya Mahanga lyatangaja kubi banhu bose bubyalagwa na haki
zilinganelile. I haki jiniji zimanichage, ja kuwako, zilangaje ku banhu bose.
Kofi Annan
Secretary General
IHANO LYA MAHANGA
LYA HAKI JA BANHU
NGUNO Ubumanicha kubi banhu bose balin’ikujo na haki ja
bulinganile hu chandyo cha kwiyagalula, kwenha haki na lubango,
NGUNO ukwihugija na kuleka kulondalonga haki ja banhu huko
kwenheleja mashito magakanazu ga kudacha na kumala masala banhu kukoba welelo i
ya banhu bose balabi na buyegi wa kwiyagalula, kuyomba, kwinja boba na kupandika
shose isho bushikobaga,
NGUNO giki ulu abanhu bakasaziwagwa kuhaya basole mashilanga
kuzitula bushimba, kulema kwibonelwa na bahanya ba nsi Ilagilo lya Nsi lilabade
haki jabo,
NGUNO kinhu kihannya hu kubejja na kukuja bunwani na nsi
zingi,
NGUNO u ng’w’Ilagilo banhu ba mahanga bizunilija giki i
haki ja banhu n’ikujo lyabo, haki ja bulinganile la bakima na bagosha hu
kuzenga na kukuja kilendele na kwiyagalula,
NGUNO ndi banachana hakimo na Mahanga balagana kwenha ikujo
mu welelo na kwenha haki na wiyagaluzi,
NGUNO banhu bose kumanicha wiyagalule na haki jinijo hu kinhu
cha kwendya umu kuzimanicha kisoga na malagilo genayo.
Whisho lulu,
Ibanza la Mahanga lilitangaja
Ihano lya Welelo Yose
Lya haki ja Banhu
Kubi nzila ya banhu na nsi jose mpaga ng’wene na kila kinhu
buli lushiku wihande kulisoma ku nguno ya kweneja ikujo, haki na wiyagalule ng’wihanga
na mu welelo mpaga bana welelo balizunye kulilonda na nsi banachama bali mgati
najo bose balimane.
IGELE LYA 1
Banhu bose bubyalagwa biyagalulile, n’ikujo haki
zilenganelile.
Banhu bose bina masala na wiganiki, hu kuyomba ihayilwe
bitogwe giti bana ba mbyazi bumo.
IGELE LYA 2
Kila munhu, bila kukomanyiwa luganda, ikoba, bubyalwa, lulimi
lwakwe, dini, kitemele cha nsi yakwe nulu kiganikile kingi sh’ihanga uko
afumile, wabyalilwe, busabi nulu umo ali, wina wiyagalule na haki jose ijo
jandikwa u ng’w’Ihano linilo.
Hangi giki, kukize kubi busolaniwa ku nzila ja butemi wa nsi
yi bi yitabalile ninga yitabalilwe.
IGELE LYA 3
Kila munhu wina haki ya bupanga na wa wiyagalule wa kwikala
na lubango.
IGELE LYA 4
Nduhu munhu kusesekwa nulu kuding’wa busese ku nguno kuguja
basese nulu kuseseka kulemejiwe.
IGELE LYA 5
Imelejiwe munhu kuduchiwa nulu kwingiziw’ ikujo.
IGELE LYA 6
Kila munhu ng’w’Ihano lya Nsi wina haki ya kupiw’ikujo
IGELE LYA 7
Banhu bose ng’w’Ihano lya Nsi bina haki ja kulabandwa
bila kubagulwa. Bose bila haki ya kulabadwa, bakalumiziwe ku nguno ya kubagulwa
na na kukil’Ihano nulu kusolanyiwa ulu balibagulwa.
IGELE LYA 8
Kila munhu ali na haki ya kulipwa n’ibanza la nsi yakwe ulu
witilwa mashito ga kung’wigij’ ikujo na haki ijo jandikwa na Ihano lya Nsi
yakwe.
IGELE LYA 9
Nduhu munu alenheleziwe kutungwa, kutulwa mu lganda nulu
kupeziwa mu nsi yakwe.
IGELE LYA 10
Kila munhu wina haki ya kudegelekwa na kuyangulwa n’Ibanza
ku shito isho wanshidakilwa.
IGELE LYA 11
-
Kila munhu uyo washidakwa adegelekwe. Ibanza hilo lyuhaya
wahuba nulu akahubile.
-
Nduhu munhu ubaziwagwa wahuba kufuma nisho washidakilwa nulu
kwita mashito ayo gakahayilwe kubi buhubi u mu luganda lwa nsi nulu mahanga aho
alihubila nulu kukenagula.
IGELE LYA 12
Nduhu munhu uyo akibolile kwingililwa sagala mu wi bisilo,
bugudu, kaya yakwe, abo uyombaga nabo, nulu kung’wingij’ikujo. Kila munhu wina haki ya kulabandwa na Ilagilo lya Nsi.
IGELE LYA 13
-
Munhu wina haki ya kuja uko alihaya mu nsi yakwe na
kuzenga haho habi mu nsi yakwe
-
Muunhu wina haki ya kwinga mu nsi yoseyose ninga yakwe na
kushoka mo hangi
IGELE LYA 14
Kila munhu wina haki ya kupelela nsi yingi ulu watulagwa
akabulagwe.
IGELE LYA 15
-
Kila munhu wina haki ya kubi na nsi.
-
Kudihu munhu, ku nzila ya kwibonelwa, alapenziwe mu nsi
yakwe nulu alemeziwe kukaba nsi.
IGELE LYA 16
-
Bakina na bagosha ba mishimo mihanya, bila kutuliwa
lubimbi lw’ikioba, dini nulu luhanga, bina haki ya kwitola na kwileka.
-
Winga bulatungwe duhu ulu bitozi bizunilija boyi basaba.
-
Kaya hu shigelo sha kwandya kutunda chalo. Kaya yiniyi
ikuziwe.
IGELE LYA 17
-
Kila munhu wina haki ya kubi na nsabo yakwe ng’winikili
na ya lusangi
-
nduhu munhu alataziwe nsabo yakwe bila nguno.
IGELE LYA 18
Kila munhu wina wiyagalule wa kwiganika, buhuguku na dini;
haki yiniyo yili hakimo na wiyagalule wa kusagula na kukaba dini, winene nulu mu
luganda, wibise nungu ng’wikungu. Akalemeziwe kwisenga umo alihayila.
IGELE LYA 19
Kila munhu wina wiyagalule wa kuyomba isho aliganika bila
kwingililwa na munhu bungi, kubokela na kusambaja mhola na miganika ga bangi ku
nzila ya kwandika na kutangaja.
IGELE LYA 20
-
Kila munhu ali na haki kusanja na biye mu lubango.
-
Nduhu munhu uyo alagaganiziwe kusanja na bangi.
IGELE LYA 21
-
Kila munhu wina haki ya kubi mu selekali ya nsi yakwe
weyi msaba nulu kubitila ku bangi.
-
Kila munhu wina haki ya kutumamilwa na nsi yakwe.
-
U butogwi wa banhu hu ng’hingi ya selekali. Butogwi
bunubu bulisombole mu nzila ya nhana ya welelo ya kusagula bakilongozi ku
wibisa nulu mu nzila zingi ja wikole na yiniyo.
IGELE LYA 22
Kila ng’wene mu kaya ina haki ya kulabadwa na kupiwa nsabo
ja nsi kubitila wizunilija wa nsi na mahanga gose hu aweje kuhangama.
IGELE LYA 23
-
Kila munhu ali na haki ya wiyagalule wa kusagula na
kutumama mlimo ugo atogilwe, na haki ya kutumamila hasoga, kupiwa mafayo
gangi na kulabadwa ulu wagayiwa milimo.
-
Kila munhu, bila ya kubagulwa, alina haki ya kulipwa
kuliganija na mlimo ugo alitumama.
-
Kila mtumami, bila ya kubagulwa, wina haki ya kulipwa
mafayo ga kumtosha weyi na kaya yakwe, kump’ikujo mu banhu hakimo na
kongeziwa mafayo ga mzengo.
-
Kila munhu wina haki ya kwibilinga na biye ku nguno ya
kulabada mafayo gakwe.
IGELE LYA 24
Kila munhu wina haki ya kwisuhya na kuyega hakimo na
kupandika ninga ya kwisuhya na ninga ya kulipwa.
IGELE LYA 25
-
Kila munhu wina haki ya kwikala hasoga ku nguno ya buhozu
na bupanga wake, kupandika shiliwam kuzwala, kwilaka, kulagulwa na kupiwa
mafayo gangi, kusungwa ulu akina milimo, ulu walwala, walwmala, wananhaluka,
wafilwa nke nulu ngoshi wake, ninga wagayiwanzila zingi ja kwisunga msaba
ijo azimanelile
-
Babyazi na bana basungwe, bana ba bukwelwe nabo abo
bakakwelilwe, bose bina haki ya kusungwa.
IGELE LYA 26
-
Banhu bose bina haki ya kulangwa ilimu lya kwandya bule
na ilimu yiniyi ibi ya bose. Ilimu ya bufundi, sayansi na butalamu.
-
Ilimu ilolekeziwe kukuja bunhu, kuzenga haki na
wiyagalule, kwelelwa, kubi na moyo na kwenha bunwani mugati na mahanga na
kukuja lubango
-
Babyazi bali na haki ya kwandya kubasagulila bana babo
ilimu iyo baliihaya.
IGELE LYA 27
-
Kila munhu wina haki kubi ng’wikungu na kulya na biye
shisumo sha luganda na maendeleyo ga sayansi.
-
Kila munhu wina haki ya kulabadilwa i shikolo isho
wabenja, kusula, kutwja ku nzila ya kwiganika, sayansi ninga kwandika.
IGELE LYA 28
Kila munhu apiwe haki na wiyagalule giti umo Ihano linili
lilihaya.
IGELE LYA 29
-
Kila munhu atutumalile lugana umo maendeleyo gakwe winene
gawegije kwigela.
-
Kupandika haki na wayagalule bunubu, kila munhu
adedehanye iyo yandikwa ng’w’ Ihano kuwezakwipa na kubapa biye ikujo na
wiyagaule.
-
Haki na wiyagaule w’Ilagilo linili, ku nzile yoseyose,
bukiz’ufunziwa numa numo yahyilwa na Mahanga.
IGELE LYA 30
Nduhu nsi, luganda nulu munhu alatumile il’Ihano linili
kukenanga haki na wiyagalule ubo wabalwa ng’w’Ihano linili.